Okul Öncesi Dönemdeki Çocuklarda Problemli Medya Kullanımı ile Yürütücü İşlevler Arasındaki İlişki

Giriş

Günümüzde dijital medya, aile yaşamında önemli bir yer tutmakta ve birçok çocuk medya araçlarıyla bebeklik döneminde tanışmaktadır. Özellikle televizyonun yaygınlaşmasıyla birlikte çocukların ekran maruziyet süresi artmış, bu durum medyanın çocuk gelişimi üzerindeki olası etkilerini sorgulatmıştır. Yapılan araştırmalar, okul öncesi dönemde dijital medya araçlarının aşırı kullanımının çocuklarda bilişsel, dilsel, sosyal, duygusal ve motor gelişim alanlarında gecikmelerle ilişkili olduğunu göstermektedir. Erken yaşlarda ekran maruziyetinin ve aşırı sosyal medya kullanımının, çocukların bir dizi bilişsel işlevi kapsayan yürütücü işlevlerini olumsuz etkilediği saptanmıştır. Yaşam boyu uyum için yürütücü işlevlerin kritik rolü göz önüne alındığında, bu çalışma Türkiye’deki 48-72 aylık (4-6 yaş arası) çocuklarda sorunlu medya kullanımı ve televizyon izleme süresinin yürütücü işlevlerin çalışma belleği ve ketleyici kontrol bileşenleriyle ilişkisini araştırmıştır.

Amaç

Bu çalışmanın amacı, okul öncesi dönemdeki çocukların televizyon izleme süresi ve sorunlu medya kullanımının, yürütücü işlevlerin çalışma belleği ve ketleyici kontrol bileşenleri için birer yordayıcı olup olmadığını belirlemektir. Ayrıca, sorunlu medya kullanımı ve televizyon izleme süresinin bu yürütücü işlev bileşenleriyle anlamlı bir ilişkisi olup olmadığını ve bu işlevlerin günlük TV izleme süresine göre farklılaşıp farklılaşmadığını da incelemeyi amaçlamıştır.

Yöntem

Bu araştırma, okul öncesi dönemdeki çocuklarda sorunlu medya kullanımı ile yürütücü işlevler arasındaki ilişkiyi incelemek için kesitsel bir araştırma deseni kullanmıştır.

• Araştırma Modeli: Nicel araştırma yöntemlerinden ilişkisel tarama modeline göre tasarlanmıştır. Bu model, iki veya daha fazla değişken arasında birlikte değişim varlığını veya derecesini belirlemeyi amaçlar.
• Katılımcılar: Çalışmanın örneklemini, Mayıs-Temmuz 2022 tarihleri arasında yüz yüze ulaşılan, Türkiye’de yaşayan ve 48-72 ay (4-6 yaş) aralığında çocuğu olan 418 anne oluşturmuştur. Katılımcı çocukların %53.8’i kız, %46.2’si erkektir.
• Veri Toplama Araçları: 
• Kişisel Bilgi Formu: Katılımcıların sosyodemografik özelliklerini (anne eğitim ve istihdam durumu, çocuğun yaşı ve cinsiyeti, çocuğun TV izlemeye başlama yaşı ve günlük TV izleme süresi gibi) belirlemek için kullanılmıştır.
• Çocukluk Dönemi Yürütücü İşlevler Envanteri (CHEXI): Çocukların 4-12 yaş arası yürütücü işlevlerini (çalışma belleği ve ketleyici kontrol alt ölçekleri) değerlendirmek üzere geliştirilmiştir. 
• Problemli Medya Kullanım Ölçeği (PMUM): 4-11 yaş arası çocuklarda sorunlu medya kullanımını belirlemek için geliştirilmiştir. Ölçeğin 9 maddelik kısa formu kullanılmıştır.
• Veri Analizi: Korelasyonlar Pearson Momentler Çarpımı korelasyon katsayısı ile, TV izleme süresine göre farklılıklar Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) ile, yordayıcı roller ise basit ve çoklu doğrusal regresyon analizleri ile test edilmiştir.

Temel Bulgular

Araştırmanın bulguları, okul öncesi dönemdeki çocukların sorunlu medya kullanımı ve televizyon izleme süresinin yürütücü işlevleri üzerinde belirleyici bir rolü olduğunu göstermektedir.

• Sorunlu Medya Kullanımı ile Yürütücü İşlevler Arasındaki İlişki: Sorunlu medya kullanımı ile yürütücü işlevlerin çalışma belleği alt boyutu arasında istatistiksel olarak negatif yönlü anlamlı bir ilişki bulunmuştur (r=−0.541, p< .05). Benzer şekilde, sorunlu medya kullanımı ile ketleyici kontrol alt boyutu arasında da negatif yönlü anlamlı bir ilişki saptanmıştır (r=−0.523, p < .05). Bu sonuçlar, sorunlu medya kullanımının yüksek olmasının yürütücü işlevlerin (çalışma belleği ve ketleyici kontrol) düşük düzeyleriyle ilişkili olduğunu göstermektedir.
• TV İzleme Süresine Göre Farklılıklar: Sorunlu medya kullanımı, çalışma belleği ve ketleyici kontrol işlevleri, çocukların günlük televizyon izleme sürelerine göre anlamlı farklılıklar göstermektedir. 
• Sorunlu medya kullanımı, TV izlemeyenler ve az izleyenlere kıyasla günde 3 saat veya daha fazla TV izleyenlerde önemli ölçüde daha yüksektir (F(4,413)=10.34, p=001).
• Çalışma belleği ve ketleyici kontrol puanları, TV izlemeyen veya günde 0-30 dakika TV izleyen çocuklarda, günde 3 saat veya daha fazla TV izleyen çocuklara göre anlamlı ölçüde daha yüksektir (Çalışma belleği: F(4,413)=4.57, p=.001; Ketleyici kontrol: F(4,413)=5.27, p=.001).
• Yordayıcı Rolleri: 
• Televizyon izleme süresi, çalışma belleğini anlamlı olarak yordamaktadır (R2=0.029, p<.001). Okul öncesi çocukların TV izleme süresi, çalışma belleğindeki toplam varyansın yaklaşık %3’ünü açıklamaktadır. TV izlememenin çalışma belleği üzerinde pozitif, 3 saat veya daha fazla izlemenin ise negatif bir etkisi olduğu görülmüştür.
• Televizyon izleme süresi, ketleyici kontrolü de anlamlı olarak yordamaktadır (R2=0.039, p<.001). Ketleyici kontroldeki toplam varyansın yaklaşık %4’ünü açıklamaktadır. TV izlememenin ketleyici kontrol üzerinde pozitif, 1-2 saat ve 3 saat veya daha fazla izlemenin ise negatif bir etkisi olduğu saptanmıştır.
• Sorunlu medya kullanımı, çalışma belleğini anlamlı olarak yordamaktadır (R2=0.293, p<.001). Sorunlu medya kullanımı, çalışma belleğindeki toplam varyansın %29’unu açıklamaktadır.
• Sorunlu medya kullanımı, ketleyici kontrolü de anlamlı olarak yordamaktadır (R2=0.273, p<.001). Sorunlu medya kullanımı, ketleyici kontroldeki toplam varyansın %27’sini açıklamaktadır.

Sonuç

Bu çalışma, okul öncesi dönemdeki çocuklarda sorunlu medya kullanımı ve televizyon izleme süresinin yürütücü işlevler (çalışma belleği ve ketleyici kontrol) üzerinde kritik bir rol oynadığını açıkça ortaya koymuştur. Bulgular, fazla ekran maruziyetinin çocukların gelişimsel süreçlerde dikkat, planlama ve öz düzenleme gibi hedefe yönelik davranışları olumsuz etkileyebileceğini desteklemektedir. Eğitimciler ve ebeveynler için bu bulgular, çocukların medya kullanım alışkanlıklarının yakından takip edilmesi ve düzenlenmesi gerektiği yönünde önemli çıkarımlar sunmaktadır. Çocukların günde 3 saat veya daha fazla TV izlemesinin, yürütücü işlevler açısından bir risk faktörü olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle:

• Ailelerin çocuklarının ekran başında geçirdikleri süreyi sınırlamaları,
• Yaşa uygun içerik seçimi konusunda bilinçli olmaları,
• Ebeveyn-çocuk etkileşimini artırarak yüz yüze iletişimi ve fiziksel aktiviteleri teşvik etmeleri,
• Medya araçlarını bilinçli bir şekilde yönetme konusunda rehberlik etmeleri önerilmiştir.

Bu tür yaklaşımlar, çocukların yürütücü işlevlerinin sağlıklı gelişimini desteklemeye ve sorunlu medya kullanımının olumsuz etkilerinden korunmalarına yardımcı olabilir. Çalışma, medya kullanımı ile yürütücü işlevler arasındaki ilişkinin önemine ışık tutmakla birlikte, kesitsel bir çalışma olması nedeniyle neden-sonuç ilişkisi kurulamaması ve verilerin yalnızca annelerden toplanması gibi bazı sınırlılıklara sahiptir. Gelecekteki boylamsal ve farklı bilgi kaynaklarından veri toplayan araştırmalar, bu alandaki bilgimizi daha da derinleştirecektir.

Kaynak: Kavruk, S. Z., Dogan, R. Y., & Tozduman Yarali, K. (2025). The correlation between problematic media use and executive functions in preschool children. Addicta: The Turkish Journal on Addictions, 12(2), 212-219. DOI: 10.5152/ADDICTA.2025.23160