Hızlandırılmış Bir Geçişin Sosyodemografik Analizi: İspanya’da Yalnız Yaşamanın Yükselişi
Tek kişilik hanelerin artışı son yılların en önemli sosyodemografik değişikliği olarak değerlendirilmektedir. İspanya özelinde yalnız yaşama konusunu inceleyen bu çalışma, tek kişilik haneleri yaş, cinsiyet, medeni durum ve eğitim düzeyi faktörleriyle birlikte incelemiştir. Bu çalışma, İspanya’da tek başına yaşayan bireylerin artışını ve bu değişimin demografik özelliklerini analiz etmektedir. Ulusal Hanehalkı Anketi’nden (National Household Survey) gelen en son mevcut verilerden hareketle yalnız yaşama oranlarındaki değişim ele alınmıştır. 1991’de nüfusun %4,1’i tek başına yaşarken, 2018’de bu oran %10’un üzerine çıkmış ve tek kişilik hanelerin toplam nüfus içindeki payı %13,3’ten %25,5’e yükselmiştir. Bu çalışma, yalnız yaşama eğilimindeki nesiller arası değişimi anlamak için demografik yapıyı ve sosyal değişim faktörlerini kesitsel analiz ve yarı kohort analizini birleştirerek incelemektedir.
Amaç
Bu çalışma, İspanya’da yalnız yaşayan bireylerin demografik yapısını ve nesiller arası değişim süreçlerini incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, yalnız yaşayan bireylerin sosyodemografik değişim eğilimlerini ortaya koyarak yalnız yaşama olasılığını etkileyen faktörleri değerlendirmektedir. Ayrıca, tek kişilik hanelerin özellikleri ve evrimi üzerinden, yalnız yaşamanın İspanya’daki önemini, doğasını ve sosyal sonuçlarını anlamaya yönelik önemli bir perspektif sunmaktadır.
Yöntem
Metodoloji: Bu çalışmada, yalnız yaşayan bireylerin genel oranları ve cinsiyet, yaş, nesil gibi temel demografik değişkenlere göre dağılımı hesaplanmıştır. Bunun yanı sıra, medeni durum ve eğitim düzeyi gibi sosyodemografik değişkenler de analizlere dâhil edilmiştir. Medeni durum, İkinci Demografik Geçiş kapsamında, bireylerin yaşam düzenlemelerinin çeşitlenmesini ve farklı hane tipleri arasındaki geçişleri anlamak açısından önemli bir değişken olarak ele alınmıştır. Eğitim düzeyi ise, sosyoekonomik değişim sürecinin bir göstergesi olarak değerlendirilmiştir.
Veri toplama: Bu çalışmada kullanılan veriler, İspanyol Ulusal İstatistik Enstitüsü (Spanish National Institute of Statistics) tarafından sağlanan 1991, 2001 ve 2011 yıllarına ait nüfus sayımı mikro veri örneklerinden elde edilmiştir. Bu çalışmada kullanılan veriler, 18 yaş üstü bireyleri kapsamaktadır. Verilerin analizi sırasında tanımlayıcı analizler ve çok değişkenli lojistik regresyon analizleri kullanılmıştır.
Veri analizi: Veri analizi sürecinde, medeni durum ve eğitim düzeyi kategorileri belirli standartlara uyum sağlamak amacıyla yeniden gruplandırılmıştır. Medeni durum analizinde, ayrılmış ve boşanmış kategorileri birleştirilirken, eğitim düzeyi için iki ana grup oluşturulmuştur: ilköğretim veya daha düşük ve ortaöğretim veya daha yüksek. Bu gruplama, nüfus sayımı verilerindeki değişken kodlamalarının tutarsızlıklarını en aza indirmek için Uluslararası Standart Eğitim Sınıflandırması (International Standard Classification of Education - ISCED) ile uyumlu hâle getirilmiştir. Nesil analizlerinde yaş aralığı 30-74 ile sınırlandırılmış, bununla birlikte 70-74 yaş üst sınır olarak belirlenmiştir. Çok değişkenli lojistik regresyon analizinde, her bağımsız değişken için bir referans kategorisi belirlenmiş ve analizlere çalışma durumu (emekli statüsü) da eklenmiştir.
Temel Bulgular
- Yaşa göre yalnız yaşama durumu yıllara göre farklılık göstermektedir.
1991’den 2011’e kadar İspanya’da tek kişilik hanelerin oranı, özellikle 40 yaş altındaki genç yetişkinler ve 80 yaş ve üzerindeki yaşlı bireylerde belirgin bir artış göstermiştir. Örneğin, 1991 yılında 30-34 yaş grubundakilerin yalnız yaşama oranı %3 iken, 2011’de bu oran %10’a yükselmiş ve üç katına çıkmıştır. Yaşlı bireyler arasında ise en büyük artış 1991-2001 yılları arasında gerçekleşmiş, 2011’e kadar bu oran sabit kalmıştır. Genel olarak, en yaşlı yaş grupları hariç tutulduğunda, yalnız yaşama eğilimi erkekler ve kadınlar arasında önemli bir farklılık göstermemektedir.[h][i]
- Genç yetişkinlerde yalnız yaşama oranı yıllara göre artış göstermiştir.
1991 yılında tek kişilik hanelerin yarısından fazlası (%55,38) 65 yaş ve üzerindekilerden oluşurken, bu oran 2011’de %46,58’e düşmüştür. Buna karşılık, 25-39 yaş arasındaki genç yetişkinlerde yalnız yaşama oranı önemli ölçüde artmış, 1991’de %13,36 olan oran 2011’de %23,76’ya yükselerek yaklaşık %78’lik bir artış göstermiştir. Bu değişim, tek başına yaşamanın artık yalnızca yaşlı nüfusa özgü bir durum olmaktan çıktığını göstermektedir.
- Yalnız yaşama oranları cinsiyete göre farklılık göstermektedir.
Cinsiyet açısından bakıldığında, 1991 yılında 65 yaş ve üzerindeki tek başına yaşayan bireylerin büyük çoğunluğunu kadınlar oluşturmaktadır (%80) ve bu durum cinsiyet oranının 0,24 olmasına yol açmıştır. Ancak, 2011’e gelindiğinde bu oran 0,34’e yükselmiş, yani yaşlı erkeklerin tek başına yaşama oranı görece artmıştır. Öte yandan, aynı yıl aralıklarında genç yetişkinler arasında yalnız yaşama eğiliminin erkeklerde daha yaygın olduğu görülmüştür.
- Yakın nesillerde ve erkeklerde yalnız yaşama oranları artmıştır.
Nesiller arası karşılaştırmalara bakıldığında, belirli bir yaşta yalnız yaşayan bireylerin oranının her yeni nesilde arttığı görülmüştür. Bu artışın özellikle erkeklerde daha belirgin olduğu ifade edilmiştir. Örneğin, 40-44 yaş grubunda yalnız yaşayan erkeklerin oranı 1947-51 doğumlu nesilde %3’ün biraz üzerindeyken, 1967-71 doğumlularda %10’un üzerine çıkmıştır. Kadınlarda ise bu değişimin daha sınırlı olduğu görülmüş; aynı yaş grubunda yalnız yaşayan kadınların oranı %2,5’ten %5’e yükselmiştir.
- Medeni duruma göre yalnız yaşama oranları değişiklik göstermektedir.
İspanya’da tek başına yaşama eğiliminin yaşa bağlı olarak değiştiği görülmüş; yalnız yaşama eğiliminin 60-64 yaşa kadar erkekler arasında yaygınken, 65 yaş ve üzerinde kadınlar arasında daha belirgin hâle geldiği ifade edilmiştir. Bu durum, kadınların daha uzun yaşam süresi nedeniyle dul kalma olasılıklarının yüksek olmasına ve boşanma/ayrılık sonrası erkeklerin yalnız yaşama durumlarının artmasına bağlanmaktadır. Ayrıca, tek kişilik hanehalklarının medeni durum dağılımı zamanla değişmiş, 1991’de baskın olan dul bireyler yerini 2011’de bekârlara bırakmıştır. Boşanmış/ayrılmış bireylerde tek kişilik hanelerin oranı ise 1991-2011 arasında üç katına çıkmıştır. Bu durum, evlilik ve ailenin toplumsal önemindeki değişimini ve bireysel yaşam tercihlerini yansıtmaktadır.
- Eğitim seviyelerine göre yalnız yaşama durumu farklılık göstermektedir.
Çalışmanın bulgularına göre, eğitim düzeyi arttıkça tek başına yaşama olasılığı da artmaktadır. 1977-81 doğumlu erkekler arasında düşük eğitim düzeyi önceki nesle kıyasla yarıya inerken, kadınlarda bu oran %30’dan %15’e düşmüştür. Bu değişim, özellikle 1950’lerden sonra doğan nesillerde belirgindir. Yüksek eğitimli bireyler, düşük eğitimli bireylere göre daha fazla yalnız yaşama eğilimindedir ve bu etki kadınlarda daha yoğun tespit edilmiştir. 1991’de yüksek eğitimli kadınlar daha az yalnız yaşarken, 2001’den itibaren bu eğilim tersine dönmüş ve tek başına yaşama olasılıkları artmıştır. Üniversite mezunu kadınların, erkeklere kıyasla daha fazla yalnız yaşama eğiliminde olduğu görülmüştür.
Sonuç
Son yıllarda İspanya’da yalnız yaşama eğilimi belirgin bir şekilde artmış ve erkekler arasında bu olasılık 1991’e kıyasla neredeyse iki katına çıkmıştır. Kadınlar arasında artış gözlense de bu oran erkeklere kıyasla daha düşük kalmıştır. Dul kalma, yalnız yaşamayı etkileyen önemli faktörlerden biri olurken, boşanma ve ayrılık erkekler için daha belirleyici bir unsur olmuştur. Eğitim düzeyi de bu süreci etkileyen faktörlerden biri olup, özellikle kadınlarda yüksek eğitim düzeyi yalnız yaşama olasılığını daha fazla artırmaktadır. Genel olarak, demografik yapıdaki değişimler ve toplumsal tutumların dönüşümü, İspanya’da yalnız yaşama eğiliminin sürekliliğini desteklemektedir. Özellikle genç nüfus arasında yalnız yaşama eğiliminin ekonomik dalgalanmalardan bağımsız olarak devam etmesi, bireysel konut bağımsızlığının yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda toplumsal normlarla da ilişkili olduğunu göstermiştir.
Kaynakça
Antonio D. Cámara, Carmen Rodríguez-Guzmán, I. Barroso-Benítez, Felipe Morente-Mejías; Sociodemographic analysis of an accelerated transition: the rise of solo living in Spain. European Societies 2021; 23 (1): 161–189. doi: https://doi.org/10.1080/14616696.2020.1793212